به گزارش پیام خانواده  بازی یکی از نیازهای اساسی کودکان و همچنین از اصلی ترین راه های ارتباط با کودکان است. ارتباطی که هم می تواند جنبه آموزشی داشته باشد هم تفریحی، هم جنبه پیشگیری داشته باشد هم درمانی و بسیاری از جنبه های دیگر.

امروزه اغلب بازی ها به کمک ابزاری انجام می‌شود که به آن اصطلاحا اسباب بازی می‌گویند.

اسباب‌بازی‌ها بر تسهیل، تسریع و جذابیت بازی ها، نقش کلیدی دارند.

به همین جهت امروزه در سبد خرید خانواده‌ها توجه ویژه ای به اسباب بازی می‌شود.

اما؛

آیا می‌توان هر اسباب بازی را تهیه کرد و در اختیار فرزندان قرار داد؟

برای خرید اسباب بازی مناسب باید چه معیاری داشت؟

اسباب بازی ها نمادهای سخنگو برای کودکان هستند، نمادهایی که هر چند حرف نمی زنند ولی با خودشان دنیایی از حرف ها را به ارمغان می آورند.

بنابر این باید از این به بعد توجه ویژه‌ای به این محصول تأثیرگذار بر تربیت و شخصیت داشت.

برای تهیه و یا ساخت یک اسباب بازی چند نکته کلیدی وجود دارد؛

۱. سنخیت اسباب بازی با فرهنگ

۲. مناسبت اسباب بازی با نوع بازی

۳. سازگاری اسباب بازی با سن کودک

۴. توجه به مرحله رشد کودک

۵. پیش بینی آسیب‌های احتمالی و تلاش برای رفع آن

۶. توجه به اصل مشارکت در بازی

۷. توجه به اصل رشد دهندگی بازی

سنخیت اسباب بازی با فرهنگ

همانطور که گفته شد، اسباب‌بازی ها دنیایی از حرفها را به کودکان منتقل می‌کنند، آنها را غیر مستقیم نسبت به یک امر علاقه‌مند یا متنفر می‌کنند، در منطقه ناهشیار ایجاد ساختار فرهنگی می‌کنند و ...

در فرهنگ ایرانی اسلامی ما، ارزش هایی وجود دارد که نشان دهنده هویت ملت مسلمان ایران است. هویتی که یک بال آن آداب و رسوم پسندیده ایرانی و بال دیگر آن آموزه های انسان ساز اسلامی است. و این دو بال است که پرنده فرهنگ ایران اسلامی را از سایران متمایز می‌کند.

برای سنجش سنخیت اسباب بازی با فرهنگ لازم است به این نکته توجه داشته باشیم که اسباب‌بازی‌ها دو جنبه دارند؛

جنبه ظاهری؛ که مربوط به شکل و شمایل اسباب‌بازی‌ است.

جنبه فرهنگی؛ که مربوط به پیامی است که آن اسباب‌بازی‌ دارد، پیامی که ممکن است با نماد، انیمیشن، نحوه بازی و یا ... منتقل کند.

باید توجه داشت که لازم است اسباب بازی‌ها در هر دو جنبه مذکور از سلامت مناسبی برخوردار باشند.

مولفه های فرهنگی بسیار زیاد هستند و با توجه به قومیت ها اندکی تغییر میکنند ولی بعنوان نمونه به چند مولفه مهم اشاره می‌کنم؛

آراستگی، نظم، احترام، پوشش، تلاش، انگیزه، نوع دوستی، قناعت، مهارت، تجربه پذیری، اعتماد، سخن‌دانی، پایداری هیجانی، تمرکز، سرعت عمل و ...

بعنوان مثال به چند اسباب‌بازی‌ و نسبت آن با مولفه فرهنگی اشاره میکنم؛

گِل یا خمیر بازی که در زمینه کار با دستان و بویژه انگشتان، در سنین کودکی تأثیر شگرفی در تخلیه هیجانات منفی و ایجاد خلاقیت دارد.

سنگ که برای چندین بازی قابل استفاده است (هفت‌سنگ، یه قل دوقل و ... ) و یکی از عناصر موجود در طبیعت است که برای تهیه آن هزینه زیادی هم لازم نیست.

دومینو که تأثیر فراوانی بر افزایش قدرت تمرکز دارد و با چیدمان صحیح قطعات، سلسله مراتب بازی روند مثبت و رو به جلو دارد ولی ممکن است یک خطا زحمات چند دقیقه ای را خراب کند، پس تجربه شکست را می‌آموزد و ...

ظروف آشپزی پلاستیکی که در تقویت اعتماد به نفس، قدرت تخیل، هویت جنسیتی و تجربه پذیری نقش موثری دارد.

عروسک های با پوشش نامناسب که یا نماد یک جریان هستند و یا یادآور یک انیمشین و یک فرهنگ هستند و یا به تدریج ترویج پوشش نامناسب می‌کنند و بصورت ناهشیار قبح برهنگی را از بین می‌برند.

ماسک های ترسناک و یا عروسک هایی که ایجاد هیجانات منفی دارند و در بردارنده احساسات ترس و خشم و اندوه و اضطراب هستند.

و بصورت کلی سایر اسباب‌بازی‌هایی که از فرهنگ غرب به دست کودکان ما می‌رسند و با فرهنگ اصیل ایرانی اسلامی سازگاری ندارند.

برای مطالعه بیشتر و معرفی چند بازی مناسب توصیه می‌شود کتاب ذیل مطالعه شود؛

بازی بازوی تربیت به قلم محسن عباسی ولدی

مناسبت اسباب‌بازی‌ با نوع بازی

هر کدام از بازی ها بر اساس هدفی طراحی شده‌اند و باید توجه داشت که اسباب بازی که به کار گرفته می‌شود در راستای هدف مورد نظر باشد.

گاهی ممکن است بر اثر بی دقتی، در یک بازی از وسیله ای استفاده کنیم که اثر سوء داشته باشد مثلاً در یک نمایش و یا عروسک بازی، از ماسک یا عروسکی استفاده کنیم که داستان نمایش را از حالت نمایشنامه ای که دارای مفاهیم ارزشمند و آموزنده بود به حالت ترس ناشی از چهره هولناک آن عروسک تبدیل کند.

و گاهی هم ممکن است از اسباب بازی نامتعارفی برای یک بازی استفاده کنیم مثلا برای مسابقه طناب کشی از طناب هاب غیر استانداردی استفاده کنیم که یا بجهت غیرمستحکم بودن ممکن است در طول مسابقه پاره شوند و یا بجهت غیر استاندارد بودن ممکن است به دستان شرکت کنندگان آسیب وارد کنند.

توجه به مرحله رشد کودک

بازه کودکی به چند دسته تقسیم می‌شود و در هر دسته، کودک با توجه مرحله تکاملی و رشد روانشناختی که دارد، نیاز های بخصوصی دارد.

دوره هایی که در متون روان‌شناسی ذیل عنوان مراحل رشد کودک مطرح شده است.

چقدر شایسته است که والدین پس از شناخت نیاز های رشدی کودک، در صدد پاسخگویی به نیاز ها با روش هایی مانند بازی باشند.

در اینجا بعنوان نمونه از چند نیاز نوزادان در بازه های مختلف نوزادی تا کودکی اشاره میکنیم؛

نوزاد از بدو تولد تا شش ماهگی؛

کودک بسیارکوچک توانایی کسب مهارت های حرکتی زیادی ندارد، به همین منظور بیشتر درصدد تجربه دنیا از طریق بینایی، شنوایی و لمس است. او دوست دارد به اشیائی که خیلی نزدیکند نگاه کند و اشیایی را که تکان می‌خورند، زیبا و رنگارنگ اند و صدا دارند، ترجیح می‌دهد.

نوزاد ۷ ماهه تا یک‌سالگی؛

کودک بزرگتر می تواند مفاهیم ساده را به خاطر آورد و بخش های بدن خود و افرادی را که به نظرش آشنایند را بشناسد. اشیای مختلف او را مسحور می سازند و او آنها را بررسی می کند، آنها را داخل محفظه ها می گذارد و خارج می‌کند.

هر گاه در معرض دید نباشند دنبال آنها می‌گردد. صداها را تقلید خواهد کرد و در جهت راه رفتن پیشرفت دارد.

از ۱۲ ماهگی تا ۱۸ ماهگی؛

کودک پس از مهارت پیدا کردن در راه رفتن در این سن دوست دارد دنبال شما در اطراف راه بیفتد و هر کاری که شما می کنید، تقلید کند. پس از آن که تا حدی مهارت به دست آورد، تجربه کردن مواردی که توانایی‌های مدیریت مدبرانه اش را در مقابل هر که او را به مبارزه بطلبد برایش بسیار خوشحال‌کننده می‌شود. اکنون که هم صحبت می‌کند و هم برخی کلمات و عقاید را درک می‌کند از گوش کردن به داستان لذت می برد.

برای مطالعه بیشتر و آشنایی با انواع بازی های متناسب با نیاز های کودکان در رده های سنی مختلف پیشنهاد مطالعه کتاب ذیل ره داریم؛

کودک خود را بیازمایید، اثر میریام استاپارد و ترجمه پروین بلورچی

سازگاری اسباب‌بازی با سنّ کودک

برای هر کدام از رده های سنی کودکان باتوجه به شرایط آن رده سنی، ابزاری مناسب و ابزاری نا مناسب شمرده می‌شوند.

در این مرحله در صدد بررسی روان‌شناختی رده های سنی و مراحل رشد نیستیم بلکه صرفا در خصوص توجه به سازگاری اسباب‌بازی با رده سن کودک صحبت میکنیم.

گاهی اوقات اسباب بازی ها بدلیل اینکه از قطعات ریزی تشکیل شده اند برای رده های سنی نوزادان و یا حتی خردسالان توصیه نمی‌شود و این در حالی است که اسباب بازی های فراوانی برای رده سنی نوزاد و خردسال وجود دارد که استاندارد های لازم را برخوردار است.

گاهی اوقات اسباب بازی ها به دلیل مواد اولیه ای که از آن تشکیل شده اند دارای محدودیت های سنی و یا حتی محدودیت های فیزیکی هستند(مثلا تفنگ‌های ساچمه‌ای یا تنفگ های حباب سازو ...)

گاهی اسباب بازی ها به لحاظ نوع کاربرد دارای محدودیت ها و یا نیازمند برخی مراقبت ها هستند مانند شمشیر بازی و ...

گاهی اسباب‌بازی‌ ها بجهت نوع مفهومی که منتقل می‌کنند برای برخی رده های سنی مناسب نیستند، در همین جا مناسب است این نکته مطرح شود که برخی اوقات اسباب بازی های هستند که مناسب هیچکدام از رده های سنی کودکان نیستند به جهت اینکه دارای مفاهیم پرخطری نظیر ایجاد و یا تشدید روحیه خون‌خواری و مبارزه طلبی منفی و ... هستند. متاسفانه امروزه شاهد افزایش این نوع بازی ها در میان کودکان و نوجوانان شده‌ایم و لازم است در انتخاب بازی برای فرزندان دقت و اهتمام بیشتری داشت. در میان بازی های خطرناک از حیث مفهومی که منتقل می‌کنند، سهم ویژه را می‌توان برای بازی های دیجیتال در نظر گرفت ...

پیش بینی آسیب‌های احتمالی و تلاش برای رفع آن

از دیر باز این جمله توسط بزرگتر ها برای کودکان خوانده می‌شد؛

" بازی اشکنک داره، سر شکستنک داره "

اینکه بازی ها لاجرم آسیب های احتمالی را ممکن است داشته باشند امری بدیهی است اما والدین دلسوز و دغدغه مند با استفاده از نظرات کارشناسان و دقت در انواع بازی ها و اسباب‌بازی ها، آسیب های احتمالی آن را پیش بینی می‌کنند و برای دفع آسیب ها اقداماتی نظیر تغییرات جزئی در روند بازی و یا ایمن سازی محیط بازی یا ایمن سازی اسباب بازی انجام می‌دهند.

توصیه ما به تمام والدین این است که قبل از اینکه بازی را با فرزندان انجام دهند یا اسباب بازی را در اختیار فرزندانشان قرار دهند، خودشان یک مرتبه آن بازی را انجام دهند تا به ظرایف بازی آشنا شوند، این مهم هم به درک کودک در هنگام انجام بازی کمک می‌کند هم به شناخت نقاط مثبت و نقاط منفی هر کدام از بازی ها و اسباب بازی ها و در نهایت به شناخت هرچه بیشتر و مفید تر والدین از فرزندانشان می انجامد.

با در پیش گرفتن این روش تا جایی پیش می‌روید که عکس العمل کودکان در هر قسمت از بازی را مشاهده میکنید و برایتان معنا دار است...

آسیب هایی که ممکن است فرزندان دچار آن شوند گاهی ناظر به آسیب های جسمی است مانند استفاده از اسباب بازی های پرخطر که لازم است یا از اسباب بازی های مشابه که ایمن سازی در آن ها رعایت شده است و از استاندارد لازم برخوردار هستند استفاده شود و یا اینکه استفاده از این قبیل اسباب بازی ها تحت نظر بزرگتر ها باشد

اما آسیب ها گاهی ممکن است ناظر به روان باشد که این مدل آسیب ها به مراتب زیان‌بار تر از آسیب های جسمی است مثلا بازی هایی با هیجان های نامتعارف و یا بازی های با تقویت روحیه خشم و پرخاشگری که متأسفانه امروزه در میان بازی های دیجیتالی بسیار به چشم می‌خورند.

توجه به اصل مشارکت در بازی

از قدیم یکی از فواید بازی برای کودکان تقویت روحیه مردم آمیزی و مشارکت در کارها بوده است، بخصوص که در گذشته به جهت پرجمعیت بودن خانواده ها، کودکان در خانواه خودشان همبازی های متعددی داشتند.

مفهوم مشارکت مفهوم ارزشمندی است که بایستی در سنین پایین برای کودکان تثبیت شود، این تثبیت در بزرگسالی برکات متعددی را به ارمغان خواهد آورد، البته تشدید این مفهوم هم ممکن است به تثبیت طرح‌واره های ایثار افراطی بیانجامد.

امروزه متاسفانه بازی ها یا اسباب‌بازی ها به سمت فضای انفرادی و شخصی رفته است، لازم است والدین در انتخاب بازی به این نکته توجه داشته باشند که کودکانی که در سنین کودکی با همسالان خود معاشرت دارند، در دریافت احساسات و برقراری ارتباط با سایرین در بزرگسالی موفق تر هستند.

وقتی صحبت از مشارکت می‌شود، مقصود هوش مصنوعی نیست، امروزه بازی های دیجیتال سعی کرده خلاء نبود همبازی را با هوش مصنوعی جبران کند ولی شایات ذکر است هوش مصنوعی شاید بتواند هم‌بازی خوبی باشد اما نمی‌تواند همراه خوبی باشد، نمی‌تواند احساسات را دریافت کند ویا بروز دهد، این همان نکته کلیدی در اصل مشارکت است.

در انتخاب هم بازی برای کودکان هم لازم است دقت ویژه ای داشت چراکه همراه مشارکتی که کودکان در بازی باهم دارند بصورت ناخداگاه تأثیر و تاثراتی هم نسبت به یکدیگر دارند.

توجه به اصل رشد دهندگی بازی

بازی برای کودک ممکن است صرفا فعالیتی برای سرگرمی و گذران عمر جلوه کند ولی والدین دغدغه مند لازم است بدانند که از همین فرصت های شرین و مغتنم بایستی برای آموزش های غیر مستقیم استفاده کنند.

شاید هر بازی و اسباب‌بازی بتواند وقت را پر کند و موجبات تفریح و سرگرمی را فراهم آورد ولی قطعا هر بازی و اسباب‌بازی به خودی خود جنبه رشدی برای کوکان ندارد.

وقتی صحبت از رشد می‌شود یعنی کودک بایستی قبل از بازی اش با بعد از بازی اش فرق کند، حتی به اندازه لحظه‌ای تامل به یک مفهوم ارزشمند...

در بازی ها لازم است مفاهیم ارزشمندی را خلق کرد و فرصت تجربه یک حس مثبت را به کودکان داد، بعنوان مثال در بازی های تیمی که کودکان می‌توانند اصطلاحا جان ذخیره کنند و یا جان اضافی خود را به هم تیمی خود هدیه دهند، در این بازی کودک به معنای واقعی در حال رشد است، با مفهوم نوع دوستی و توجه به اطراف مواجه می‌شود و پس از اینکه هم تیمی اش در بازی جانش را از دست می‌دهد ایثار می‌کند و جان اضافی اش را به او می‌دهد و احساس خوش‌آیند ایثار را تجربه می‌کند، توسط هم تیمی اش تحسین می‌شود و ...

رشد در بازی، از بهترین انواع رشد برای کودکان است.

حسین شوروزی کارشناس بخش مشاوره‌های قرآن بنیان سی امین نمایشگاه قرآن کریم